Prọfesọ Tiffany Shaw, Prọfesọ, Ngalaba Geosciences, Mahadum Chicago
Ebe ndịda bụ ebe ọgba aghara.A kọwawo ifufe dị n'ebe dị iche iche dị ka "nrịgo iri anọ na-ebigbọ", "oke iwe dị ogo iri ise", na "iti mkpu ogo iri isii".Ebili mmiri na-eru 78 ụkwụ (mita 24).
Dị ka anyị niile maara, ọ dịghị ihe dị n'ebe ugwu nke nwere ike dabara na oké ifufe, ifufe na ebili mmiri dị n'ebe ndịda.Gịnị kpatara?
N'ime nnyocha ọhụrụ e bipụtara na Proceedings of the National Academy of Sciences, mụ na ndị ọrụ ibe m kpughee ihe mere oké ifufe ji ejikarị eme ihe na mpaghara ndịda karịa n'ebe ugwu.
N'ịkọkọta ọtụtụ ahịrị akaebe sitere na nleba anya, echiche, na ụdị ihu igwe, nsonaazụ anyị na-arụtụ aka na ọrụ bụ isi nke oke osimiri zuru ụwa ọnụ nke "ajị na-ebugharị" na nnukwu ugwu dị na mpaghara ugwu.
Anyị na-egosikwa na ka oge na-aga, oké ifufe nke dị n’ebe ndịda kpụ ọkụ n’ọnụ, ebe ndị dị n’ebe ugwu emeghị otú ahụ.Nke a dabara na ụdị ihu igwe nke okpomoku zuru ụwa ọnụ.
Mgbanwe ndị a dị mkpa n'ihi na anyị maara na oke mmiri ozuzo siri ike nwere ike ibute mmetụta dị njọ dịka oke ifufe, okpomọkụ na mmiri ozuzo.
Ruo ogologo oge, ọtụtụ nleba anya ihu igwe dị n'ụwa sitere na ala.Nke a mere ka ndị ọkà mmụta sayensị nwee nkọwa doro anya banyere oké ifufe ahụ dị n'ebe ugwu.Otú ọ dị, na Southern Hemisphere, nke na-ekpuchi ihe dị ka pasent 20 nke ala ahụ, anyị enwetaghị nkọwa doro anya banyere oké ifufe ruo mgbe ihe nlele satellite bịara na njedebe 1970.
Site na ọtụtụ iri afọ nke nchọpụta kemgbe mmalite nke oge satịlaịtị, anyị maara na oké ifufe na mpaghara ndịda dị ihe dị ka pasent 24 siri ike karịa nke dị n'ebe ugwu.
E gosipụtara nke a na map dị n'okpuru ebe a, nke na-egosi oke oke mmiri ozuzo kwa afọ maka South Hemisphere (n'elu), Northern Hemisphere (etiti) na ọdịiche dị n'etiti ha (ala) site na 1980 ruo 2018. (Rịba ama na South Pole dị na n'elu ntụnyere n'etiti maapụ mbụ na nke ikpeazụ.)
Maapụ ahụ na-egosi oke oke mmiri ozuzo na-aga n'ihu na Southern Ocean na Southern Hemisphere na itinye uche ha na oke osimiri Pacific na Atlantic (nke agbadoro na oroma) na Northern Hemisphere.Map dị iche na-egosi na oké ifufe siri ike na Southern Hemisphere karịa na Northern Hemisphere (orange shading) n'ọtụtụ ebe.
Ọ bụ ezie na e nwere ọtụtụ echiche dị iche iche, ọ dịghị onye na-enye nkọwa doro anya maka ọdịiche dị na oké ifufe dị n'etiti etiti abụọ ahụ.
Ịchọta ihe kpatara ya yiri ka ọ bụ ọrụ siri ike.Kedu ka esi aghọta usoro mgbagwoju anya dị otú ahụ na-agafe ọtụtụ puku kilomita dị ka ikuku?Anyị enweghị ike itinye ụwa n'ime ite wee mụọ ya.Otú ọ dị, nke a bụ kpọmkwem ihe ndị ọkà mmụta sayensị na-amụ banyere physics nke ihu igwe na-eme.Anyị na-etinye iwu nke physics ma jiri ha ghọta ikuku na ihu igwe nke ụwa.
Ihe atụ kachasị ama nke ụzọ a bụ ọrụ ọsụ ụzọ nke Dr. Shuro Manabe, onye nwetara Nrite Nobel na Physics 2021 “maka amụma ya a pụrụ ịdabere na ya banyere okpomoku zuru ụwa ọnụ.”Amụma ya gbadoro ụkwụ na ụdị anụ ahụ nke ihu igwe nke ụwa, sitere na ụdị okpomọkụ dị otu akụkụ kachasị mfe ruo n'ụdị akụkụ atọ zuru oke.Ọ na-amụ nzaghachi nke ihu igwe na mmụba nke carbon dioxide na ikuku site na ụdị nke mgbagwoju anya anụ ahụ dị iche iche ma na-enyocha akara na-apụta site na ihe ndị dị n'ime ahụ.
Iji ghọtakwuo oke mmiri ozuzo na South Hemisphere, anyị achịkọtala ọtụtụ ahịrị akaebe, gụnyere data sitere na ụdị ihu igwe dabere na physics.Na nzọụkwụ mbụ, anyị na-amụ ihe nleba anya n'ihe gbasara otu esi ekesa ike n'ofe ụwa.
Ebe ọ bụ na ụwa bụ okirikiri, elu ya na-enweta radieshon anyanwụ na-ekwekọghị ekwekọ site na anyanwụ.Ọtụtụ n'ime ike na-enweta ma na-etinye obi gị dum na equator, ebe ụzarị anyanwụ na-adaba n'elu ozugbo.N'ụzọ dị iche, okporo osisi ndị ọkụ na-ada n'akụkụ ugwu na-enweta obere ume.
Ọtụtụ iri nnyocha egosiwo na ike nke oké ifufe na-abịa site na nke a dị iche na ike.N'ụzọ bụ isi, ha na-atụgharị ike "static" echekwara na ọdịiche a ka ọ bụrụ ike "kinetic" nke mmegharị ahụ.Mgbanwe a na-eme site na usoro a maara dị ka "enweghị isi nke baroclinic".
Echiche a na-egosi na ìhè anyanwụ nke merenụ enweghị ike ịkọwa ọnụ ọgụgụ ka ukwuu nke oké ifufe na Southern Hemisphere, ebe ọ bụ na akụkụ abụọ ahụ na-enweta otu nha ìhè anyanwụ.Kama, nyocha anyị nleba anya na-egosi na ọdịiche dị na oke oke mmiri ozuzo dị n'etiti ndịda na ugwu nwere ike ịbụ n'ihi ihe abụọ dị iche iche.
Nke mbụ, mbufe ike nke oke osimiri, nke a na-akpọkarị "bel conveyor."Mmiri na-emikpu n'akụkụ Ugwu Ugwu, na-asọfe n'akụkụ ala oké osimiri, na-agbago gburugburu Antarctica, na-alaghachi azụ n'ebe ugwu n'akụkụ equator, na-ebu ike ya.Ihe njedebe bụ ịnyefe ike site na Antarctica gaa na North Pole.Nke a na-emepụta ọdịiche dị ukwuu nke ike n'etiti equator na okporo osisi ndị dị na Southern Hemisphere karịa na Northern Hemisphere, na-ebute oké ifufe na Southern Hemisphere.
Ihe nke abụọ na-akpata bụ nnukwu ugwu ndị dị n’ebe ugwu, bụ́ nke, dị ka ọrụ Manabe mbụ tụrụ aro, na-eme ka oké ifufe kwụsị.Ikuku ikuku n'elu nnukwu ugwu na-eme ka ọ dị elu na mbelata nke na-ebelata oke ike dị maka oke ifufe.
Otú ọ dị, nyocha nke data a na-ahụ anya naanị enweghị ike ịkwado ihe ndị a, n'ihi na ọtụtụ ihe na-arụ ọrụ ma na-emekọ ihe n'otu oge.Ọzọkwa, anyị enweghị ike iwepụ ihe kpatara nwalee mkpa ha pụtara.
Iji mee nke a, anyị kwesịrị iji ụdị ihu igwe na-amụ ka oké ifufe si agbanwe mgbe a na-ewepụ ihe dị iche iche.
Mgbe anyị mere ka ugwu ndị dị n'ụwa dị nro na ịme anwansị ahụ, e belatara ọdịiche dị na oke oke ifufe dị n'etiti hemispheres.Mgbe anyị wepụrụ eriri ibu nke oké osimiri, ọkara nke ọzọ nke ọdịiche dị n'oké ifufe ahụ akwụsịla.Ya mere, na nke mbụ ya, anyị na-ekpughe nkọwa doro anya maka oké ifufe na mpaghara ndịda.
Ebe ọ bụ na a na-ejikọta oké ifufe na oke mmetụta ọha na eze dị ka oke ifufe, okpomọkụ na mmiri ozuzo, ajụjụ dị mkpa anyị ga-aza bụ ma oké ifufe n'ọdịnihu ọ ga-esi ike ma ọ bụ na-esiwanye ike.
Nweta nchịkọta akụkọ niile dị mkpa na akwụkwọ ozi sitere na Brief Carbon site na email.Chọpụta ihe gbasara akwụkwọ akụkọ anyị ebe a.
Nweta nchịkọta akụkọ niile dị mkpa na akwụkwọ ozi sitere na Brief Carbon site na email.Chọpụta ihe gbasara akwụkwọ akụkọ anyị ebe a.
Ngwá ọrụ dị mkpa n'ịkwadebe ọha mmadụ iji nagide mmetụta nke mgbanwe ihu igwe bụ ịnye amụma dabere na ụdị ihu igwe.Nnyocha ọhụrụ na-egosi na nkezi oke ifufe nke mpaghara ndịda ga-akawanye njọ na njedebe nke narị afọ.
N'ụzọ megidere nke ahụ, a na-ebu amụma na mgbanwe nke oke ifufe na-esi ike kwa afọ na Northern Hemisphere ga-agafeghị oke.Nke a bụ akụkụ ụfọdụ n'ihi asọmpi oge oge n'etiti okpomoku na okpomọkụ, nke na-eme ka oké ifufe sie ike, na ọkụ ọkụ ngwa ngwa na Arctic, nke na-eme ka ha na-esiwanye ike.
Otú ọ dị, ihu igwe ebe a na ugbu a na-agbanwe.Mgbe anyị lere anya na mgbanwe n'ime iri afọ ole na ole gara aga, anyị na-achọpụta na nkezi oké ifufe aghọwo ihe na-esiwanye ike n'ime afọ na mpaghara ndịda, ebe mgbanwe ndị dị n'ebe ugwu abaghị uru, na-adabere na amụma ihu igwe n'otu oge ahụ. .
Ọ bụ ezie na ụdị ndị ahụ na-eleda mgbaàmà ahụ anya, ha na-egosi mgbanwe na-eme n'ihi otu ihe anụ ahụ.Ya bụ, mgbanwe nke oké osimiri na-amụba oké ifufe n'ihi na mmiri dị ọkụ na-aga n'ebe equator na mmiri oyi na-adaba n'elu gburugburu Antarctica iji dochie ya, na-eme ka ọdịiche dị n'etiti equator na okporo osisi.
Na Northern Hemisphere, mbelata nke ice na snow na-ebelata mgbanwe oké osimiri, na-eme ka Arctic nwetakwuo ìhè anyanwụ ma mee ka ọdịiche dị n'etiti equator na okporo osisi ebelata.
Ọnụ ọgụgụ nke inweta azịza ziri ezi dị elu.Ọ ga-adị mkpa maka ọrụ n'ọdịnihu iji chọpụta ihe mere ụdị ndị ahụ ji eleda akara ngosi ahụ anya, ma ọ ga-adịkwa mkpa ịnweta azịza ziri ezi maka ezi anụ ahụ.
Xiao, T. et al.(2022) Oké ifufe dị na South Hemisphere n'ihi ọdịdị ala na mgbasa nke oké osimiri, Usoro nke National Academy of Sciences of the United States of America, doi: 10.1073/pnas.2123512119
Nweta nchịkọta akụkọ niile dị mkpa na akwụkwọ ozi sitere na Brief Carbon site na email.Chọpụta ihe gbasara akwụkwọ akụkọ anyị ebe a.
Nweta nchịkọta akụkọ niile dị mkpa na akwụkwọ ozi sitere na Brief Carbon site na email.Chọpụta ihe gbasara akwụkwọ akụkọ anyị ebe a.
Ebipụtara n'okpuru ikike CC.Ị nwere ike iwepụtaghachi ihe anaghị emegharị ya n'ozuzu ya maka iji na-abụghị nke azụmahịa yana njikọ nke Carbon Brief yana njikọ nke akụkọ ahụ.Biko kpọtụrụ anyị maka iji azụmahịa.